قوله تعالى: «و إذْ قال موسى لفتاه» اى اذکر اذ قال فان فى ذلک عبرة لمن اعتبر، «قال موسى لفتاه» یعنى لغلامه و غلام الرجل تابعه الذى یتخرج به و هو التلمیذ و هو یوشع بن نون بن افرائیم بن میشا و میشا هو موسى بن یوسف بن یعقوب و کان یوشع نبى بنى اسرائیل من بعد موسى و هو الذى وقفت علیه الشمس حتى صلى العصر فى مغزاة کان غزاها حتى ادرک الصلاة. و قال بعضهم فتاه کان مملوکا و هذا قول غریب.
اما ابتداء این قصه از قول ابن عباس آنست که موسى (ع) و بنى اسرائیل چون در مصر آرام گرفتند و آنجا مقر خویش ساختند، از جبار کائنات فرمان آمد: یا موسى «ذکرْهمْ بأیام الله» ایشان را پند ده و آن نعمتها که بر ایشان ریختیم و نواختها که بر ایشان.
تورات و زمین مصر جاى ایشان ساختن و نعمتها بر ایشان روان داشتن، موسى ایشان را خطبهاى بلیغ خواند و لختى از آن نعمتها و کرامتها که الله تعالى با وى کرده و با بنى اسرائیل بر شمرد، از مکالمت و اصطفائیت و القاء محبت و اصطناع و غیر آن، مردى بر پاى خاست گفت یا کلیم الله این همه دانستهایم و شناخته، هل من احد اعلم منک؟ در زمین هیچکس از تو داناتر و عالمتر هست؟ موسى (ع) گفت لا، یعنى که هیچکس از من عالمتر نیست در زمین، از رب العزه او را عتاب آمد باین سخن و جبرئیل از حق پیغام آورد که ائت عبدا لى بمجمع البحرین فتعلم منه فانه اعلم منک اى موسى ما را بنده ایست در مجمع البحرین از تو داناتر، رو و از وى علم آموز. موسى گفت چه نشانست او را و چگونه بوى رسم؟ گفت: ماهیى مملوح بردار با غلام خویش فرا راه باش تا بشط بحر آنجا که ماهى باز نیابى، او را آنجا یابى.
بروایتى دیگر از ابن عباس نقل کردهاند که موسى گفت بار خدایا: اى عبادک احب الیک از بندگان خود کرا دوستتر دارى؟ فقال الذى یذکرنى و لا ینسانى گفت بندهاى که پیوسته مرا یاد کند و یاد من فرو نگذارد، موسى گفت بار خدایا: از بندگان تو که حاکمتر و حکم کردن را میان خلق پسندیدهتر؟ گفت آن کس که حکم براستى کند بعدل و انصاف و بر پى هواى خود نرود. موسى گفت بار خدایا: از بندگان تو که داناتر و علم وى تمامتر؟ گفت آن کس که پیوسته علم آموزد و علم دیگران فرا علم خویش آرد تا مگر بکلمهاى در رسد که وى را در دین سود دارد و او را هدى افزاید. گفت بار خدایا: اگر از بندگان تو کسى از من داناترست مرا بر وى رهنمون باش تا از او علم گیرم، گفت اى موسى مرا بنده ایست از تو داناتر در مجمع البحرین او را خضر گویند، برو از وى علم بیاموز، و نشان آنست که ماهى مملح در ساحل بحر آنجا که صخره است زنده شود، آنجا که ماهى زنده شود او را طلب کن که او را بیابى، پس موسى و یوشع هر دو فرا راه بودند و ماهیى مملح زاد را برداشتند.
فذلک قوله عز و جل: «و إذْ قال موسى لفتاه» سمى فتیه لانه کان یلازمه و یخدمه، «لا أبْرح» اى لا ازال، و الخبر محذوف یعنى لا ابرح ما شیئا اى لا ازال اسیر اى ادوم علیه و لا افتر. و قیل لا ابرح اى لا ازول یعنى لا ازول عن حالى فى السیر حتى اصل، «حتى أبْلغ مجْمع الْبحْریْن» حیث یلتقى بحر فارس و بحر الروم. قال محمد بن کعب اسمه طنجه، و قال ابى بن کعب افریقیة. و قیل هما بحر المشرق و المغرب اللذان یحیطان بجمیع الارض. و قیل العذب و الملح. و قیل البحران من العلم و هما موسى و الخضر، «أوْ أمْضی حقبا» تقدیره حتى یکون اما لقاء الخضر بمجمع البحرین و اما السیر حتى اصل الیه و ان کان حقبا و الحقب سبعون سنة، و قیل ثمانون سنة، و قیل سنة بلغة قیس، و قیل برهة من الدهر غیر محدودة جمعه احقاب و کذلک الحقبة جمعها حقب.
«فلما بلغا مجْمع بیْنهما» اى مجمع وصل البحرین، «نسیا حوتهما» انما نسى الحوت احدهما و هو یوشع و انما دخل موسى فى الکلام للصحبة کما قال اجیبت دعوتکما و موسى کان یدعو و انما دخل هارون فى الکلام للصحبة، و کقوله: «قالا ربنا إننا نخاف» و کان القائل موسى و هذا وجه واسع فى العربیة.
و قیل نسب النسیان الیهما لان موسى نسى تعرف خبر الحوت و قد بلغ الموضع الموصوف له و نسى الفتى ان یخبره بما کان من الحوت، «فاتخذ سبیله» اى اتخذ الحوت طریقا له من البر الى البحر، «سربا» اى سرب فیها سربا و السرب اسم و مصدر یقال سرب یسرب سروبا و سربا اذا دخل سربا غیر عمیق. و قیل تقدیره فاتخذه سبیله سربا فهما مفعولان، کقوله: «و اتخذ الله إبْراهیم خلیلا».
و قیل بقى طریقه کالسرب و الآیة على التقدیم و التأخیر لان ذهاب الحوت کان قد تقدم على النسیان.
موسى و یوشع بفرمان الله تعالى قصد مجمع البحرین کردند، زاد بر گرفته قرصى چند و ماهیى مملوح خشک شده، و گفتهاند ماهى تازه بریان کرده، و از آن پارهاى خورده تا مجمع البحرین رسیدند بنزدیک صخره، موسى گفت یوشع را که: امکث حتى آتیک ساعتى درنگ کن تا من بتو باز آیم، موسى (ع) حاجتى که در پیش داشت رفت و ماهى که در زنبیل بود چون نم دریا باو رسید روح باز یافت و زنده شد و در آب شد، یوشع گفت: اذ حاء نبى الله حدثته چون موسى (ع) باز آید حدیث ماهى با وى بگویم، فانساه الشیطان، چون موسى (ع) باز آمد حدیث ماهى فراموش کرد، شیطان از یاد وى ببرد.
و گفتهاند چشمهاى بود آن را ماء الحیاة میگفتند، هیچ قطرهاى از آن بمردهاى نرسیدى که نه در حال زنده گشتى، یوشع دست بدان برد و وضو مىکرد، آن گه دست بیفشاند و قطرههاى آب بماهى رسید زنده گشت و در آب شد.
و عن ابى بن کعب مرفوعا قال لما انتهیا الى الصخرة وضعا روسهما فناما و اضطرب الحوت فى المکتل فخرج منه فسقط فى البحر «فاتخذ سبیله فی الْبحْر سربا».
«فلما» استیقظ موسى نسى صاحبه ان یخبره بالحوت فانطلقا بقیة یومهما و لیلتهما حتى اذا کان من الغد، «قال» موسى، «لفتاه آتنا غداءنا» ماهى چون در آب شد رب العالمین بکمال قدرت خویش آن راه ماهى چون طاقى نگه داشت تا در نیامیخت.
روى ابى بن کعب عن رسول الله (ص) قال انجاب الماء عن مسلک الحوت فصار کوة لم تلتئم فدخل موسى الکوة على اثر الحوت فاذا هو بالخضر، و قیل جمد الماء تحته، و قیل صار صخرا. و قال وهب ظهر فى الماء من اثر الحوت شق و اخدود شبه نهر من حیث دخلت الى حیث انتهت.
پس ایشان از آن جایگاه که ماهى در آب شده بود بر گذشتند و رفتند چندانک الله تعالى خواست و آن رفتن افزونى بود، موسى (ع) در آن رفتن افزونى گرسنه شد و بوى رنج رسید و لم یعى موسى فى سفر قط الا فى ذلک السفر، یوشع را گفت: «آتنا غداءنا» ما نأکله بالغداة، «لقدْ لقینا منْ سفرنا هذا نصبا» عنآء و تعبا، و ذلک انه القى على موسى الجوع بعد ما جاوز الصخرة لیتذکر الحوت و یرجع الى موضع طلبه.
فقال له فتاه و تذکر: «أ رأیْت إذْ أویْنا إلى الصخْرة» و انما کان اوى الیها یوشع لحاجته، یوشع گفت دیدى آن گه که من پناه بسنگ بردم حاجتى را که در پیش بود ماهى آنجا فراموش کردم آن گه از تیزى موسى (ع) بترسید گفت: «و ما أنْسانیه إلا الشیْطان أنْ أذْکره». و قیل اعتذر بانساء الشیطان لانه لو ذکر ذلک لموسى (ع) ما جاوز ذلک الموضع و ما ناله النصب، و المعنى شغل الشیطان قلبى بوسوسته فنسیت ان اذکره، «و اتخذ سبیله فی الْبحْر عجبا» این سخن از یوشع است و فعل از حوت، اى اتخذ الحوت سبیله فى البحر اتخاذا عجبا، و روا باشد که سخن از یوشع بود و فعل از حوت و تعجب از موسى یعنى که موسى چون قصه حوت و در شدن وى بآب بر آن صفت از یوشع شنید شگفت بماند و تعجب کرد، و روا باشد که فعل موسى نهند: اى اتخذ موسى سبیل الحوت فى البحر عجبا، اى تعجب من ذلک. قال عبد الرحمن بن زید اى شىء اعجب من حوت کان دهرا من الدهور یوکل منه ثم صار حیا وثب فى البحر و کان شق حوت.
چون یوشع حدیث ماهى کرد موسى (ع) گفت: «ذلک ما کنا نبْغ» اى نطلب و نرید من العلامة، آن بود علامت و نشان آن که ما مىجستیم، «فارْتدا» اى رجعا، «على آثارهما» الذى جاء منه، «قصصا» یقصان الاثر اى یتبعان اثر المجیء، یقال قص اثره و اقتص على اثره قصا و قصصا.
«فوجدا عبْدا منْ عبادنا» ذکر یوشع اینجا منقطع گشت و علماء دین و اهل تفسیر را پس ازین در شأن و قصه وى هیچ سخن نیست، و موسى (ع) بآن سرب در اثر ماهى میشد تا به خضر رسید، فاذا هو بالخضر نائما مسجى بثوب علیه الماء کالطاق او کالقبة. و قیل کان نائما فوق الماء علیه قطیفة خضراء قد دخلها تحت رأسها و تحت رجلیه. و قیل رآه على طنفسة خضراء على وجه الماء فسلم علیه، فقال له من انت؟ فقال انا موسى بنى اسرائیل، فقال له لقد کان لک فى التوراة علم و فى بنى اسرائیل شغل؟ قال بلى و لکن الله عز و جل امرنى ان آتیک و اصحبک و اتعلم منک. و قیل اسم الخضر: بلیاء بن ملکان بن یقطن و الخضر لقب له، انما سمى خضرا لانه جلس على فروة بیضاء فاهتزت تحته خضراء و القروة کل نبات مجتمع اذا یبس، و یقال هى الارض المرتفعة الصلبة. و قیل انما سمى خضرا لانه اذا صلى اخضر ما حوله. قال سعید الخضر امه رومیة و ابوه فارسى.
و عن عبد الله بن شوذب قال الخضر من ولد فارس و الیاس من بنى اسرائیل یلتقیان فى کل عام بالموسم. و روى فى بعض الاخبار ان رسول الله (ص) ذکر قصة الخضر فقال کان ابن ملک من الملوک فاراد ان یستخلفه من بعده فلم یقبل منه و لحق بجزایر البحور فطلبه ابوه فلم یقدر علیه و عن ابن ابى لهیعة ان الخضر ابن فرعون موسى حکاه النقاش فى تفسیره و العهدة علیه، و اختلفوا فى نبوته فمنهم من قال هو نبى و منهم من قال هو ولى و اختلفوا فى حیاته و الجمهور على انه حى بعد فى زماننا فقالوا الخضر نبى و الیاس نبى و هما فى الاحیاء یلتقیان فى کل موسم فى عرفات.
و عن عمرو بن دینار قال ان الخضر و الیاس یحییان فى الارض ما دام القرآن فى الارض فاذا رفع القرآن ماتا. و فى الخبر عن النبی (ص) قال ان اخى الخضر لیقضى ثلث ساعات من النهار بین امم البحر و یشهد الصلوات کلها فى المسجد الحرام و یتهجد بالسحر عند سد یاجوج و ماجوج.
و روى عن محمد بن اسحاق ان موسى صاحب الخضر هو موسى بن افرائیم بن یوسف و هذا بعید، فان الصحیح عن البخارى ان سعید بن جبیر قال قلت لابن عباس ان نوفا البکالی یزعم ان موسى صاحب الخضر لیس هو موسى بنى اسرائیل، انما هو موسى آخر، قال کذب عدو الله. و فى بعض القصص ان الخضر لما رأى یوشع بن نون شرب من ماء الحیاة اخذه و جعله فى تابوت و شده بالرصاص و رمى به فى موج البحر و هذا بعید بل صرفه موسى و رده الى بنى اسرائیل و انما ذهب الى هذا من ذهب لان ذکره انقطع ها هنا.
«فوجدا عبْدا منْ عبادنا آتیْناه رحْمة منْ عنْدنا» یعنى النبوة و العلم و الطاعة و طول الحیاة، «و علمْناه منْ لدنا علْما» اى علم من علم الغیب ما لم یعلم غیره.
«قال له موسى هلْ أتبعک على أنْ تعلمن» اى هل اصحبک على شرط ان تعلمنى هدى و صوابا، «مما علمْت رشْدا» قرأ بصرى «رشْدا» بفتح الراء و الشین و قرأ الباقون «رشْدا» بضم الراء و اسکان الشین و الرشد و الرشد لغتان کالبخل و البخل و انتصاب «رشدا» على انه مفعول تعلمنى، و قیل نصب لانه مفعول له اى هل اتبعک للرشد.
«قال إنک لنْ تسْتطیع معی صبْرا» لن تصبر على صنیعى لانى علمت غیب علم ربى، ثم اعلمه العلة فى ترک الصبر و تدارک قلبه به، فقال: «و کیْف تصْبر على ما لمْ تحطْ به خبْرا» اى على ما لم تعلمه من امر ظاهره منکر و باطنه بخلاف ظاهره، و انتصاب «خبْرا» على المصدر لان معنى لم تحط به خبرا لم تخبره خبرا، یقال خبرت الشیء اخبره و اخبرته اذا استقصیت علمه و خبره.
«قال ستجدنی إنْ شاء الله صابرا» عن الانکار. و قیل عن السوال، «و لا أعْصی لک أمْرا» اى اتابعک على کل ما ترید و لا اخالفک فى شىء. و قیل تم الکلام على قوله «صابرا» فصبر لما استثنى بقوله «إنْ شاء الله» و عصى حیث لم یستثن، فقال له الخضر: «فإن اتبعْتنی» اى صحبتنى، «فلا تسْئلْنی عنْ شیْء» مما افعله، «حتى أحْدث لک منْه ذکْرا» اى حتى اکون انا الذى افسره لک، قرأ نافع و ابن عامر «فلا تسْئلْنی» بفتح اللام و تشدید النون و الوجه ان الفعل قد الحق النون الثقیلة و بنى معها على الفتح، و قرأ الباقون «فلا تسْئلْنی» باسکان اللام و تخفیف النون و الوجه ان الفعل مجزوم بلا التى للنهى فسکنت اللام للجزم «فانْطلقا حتى إذا رکبا فی السفینة خرقها» موسى و خضر هر دو در ساحل دریا مىرفتند کشتیى بایشان بر گذشت، اصحاب کشتى که ایشان را دیدند بسیماى نیکان و نیک مردان ایشان را بى مزد در کشتى نشاندند، و گفتهاند که اصحاب کشتى خضر را بشناختند از آن در کشتى نشاندند بى مزد، چون کشتى بمیان دریا رسید خضر تبر برداشت و کشتى را سوراخ کرد چنانک آب بکشتى برآمد، موسى (ع) بجامه خویش آن سوراخ بگرفت، و گفتهاند بوم کشتى بشکست اما آب برنیامد، موسى (ع) گفت: «أ خرقْتها لتغْرق أهْلها؟»، قرأ حمزة و الکسائى «لیغرق اهلها» بالیاى مفتوحة و بفتح الراء و رفع الاهل و الوجه انه على اسناد الفعل الى الاهل و ارتفاعه به، و قرأ الباقون «لتغْرق» بالتاء مضمومة و بکسر الراء و نصب الاهل و الوجه انه على اسناد الفعل الى المخاطب و انتصاب الاهل بالفعل و المعنى: لتغرق ایها المخاطب اهلها و هذا موافق لما قبله لانه الخطاب و هو قوله: «أ خرقْتها» و لما بعده و هو قوله: «لقدْ جئْت». بر قراءت حمزه و کسایى گفت کشتى را بشکستى تا مردمان آن بآب غرق شوند، و بر قراءت دیگران گفت کشتى را بشکستى تا مردمان آن را بآب غرق کنى. و قیل معناه هذا الفعل یشبه فعل من یرید الاغراق، «لقدْ جئْت شیْئا إمْرا» عظیما منکرا مأخوذ من امر القوم اذا کثروا و اشتد امرهم.
چون موسى (ع) بر فعل وى انکار نمود، خضر گفت: «أ لمْ أقلْ إنک لنْ تسْتطیع معی صبْرا»، ایشان در آن سخن بودند که گنجشکى از هوا فرود آمد و منقار خویش بر آب دریا زد و باز بپرید، خضر گفت: یا موسى ان علمى و علمک و علم الخلائق کلهم فى علم الله کهذه النقرة التى اخذها من عرض البحر، موسى چون دید که کشتى شکسته را آب بر نیامد و اهل کشتى را از آن هیچ زیان نداشت گفت: «لا تواخذْنی بما نسیت» اى بما غفلت فان النسیان مرفوع عن الانسان، و قیل هو من النسیان الذى هو الترک یعنى بما ترکت من وصیتک. و عن ابن عباس ان موسى لم ینس و لکنه من معاریض الکلام و اراد شیئا آخر نسیه، «و لا ترْهقْنی منْ أمْری عسْرا» اى لا تضایقنی بهذا القدر فتعسر بصاحبک. و قیل «لا ترْهقْنی» اى لا تغشنى من امرى عسرا، یقال غلام مراهق قارب ان یغشاه البلوغ.
«فانْطلقا حتى إذا لقیا غلاما فقتله» پس از کشتى بیرون آمدند و در شهر شدند، و جماعتى کودکان را دیدند که بازى میکردند، خضر یکى را از ایشان که بر وى نیکوتر بود و بجامه پاکتر و بطبع خوبتر. بگرفت و سر وى از تن جدا کرد، قیل اقتلع رأسه، و قیل ذبحه بالسکین، و قیل دمغ رأسه بالحجر، و قیل رفسه برجله فقتله، و قیل ضرب رأسه الجدار فقتله. ابن عباس گفت کودکى بود بحد بلوغ نارسیده بدلیل آنکه موسى گفت: «نفْسا زکیة»، و بر قراءت ابن کثیر و نافع و ابو عمرو و رویس از یعقوب «زاکیة» و هما واحدة اى طاهرة لم تبلغ حد التکلیف فالزکیة فعلیة و الزاکیة فاعلة و کلتاهما واحدة فى المعنى، و قیل الزاکیة التی لم تذنب قط و الزکیة التى اذنبت ثم تابت، قومى گفتند بالغ بود و لهذا قال موسى: «بغیْر نفْس» اى بغیر قود و لو کان صغیرا لم یکن علیه قصاص و لا تبعة:
قال الکلبى کان فتى یقطع الطریق و یأخذ المتاع و یلخاء الى ابویه فیحلفان دونه و لا یعلمان ذلک. قال الحسن کان رجلا کافرا و العرب قد تقول للرجل البالغ غلام، و قیل کان اسمه حیسون و قیل خشنود و اسم ابیه ملاس و اسم امه رحمى، و قیل شهوى. و عن ابى بن کعب قال سمعت رسول الله (ص) یقول الغلام الذى قتله الخضر طبع کافرا، «لقدْ جئْت شیْئا نکْرا» اى منکرا ینکره العقلاء و النکر اشد و اعظم من الامر، قرأ ابن عامر و نافع بروایة ورش و قالون و ابو بکر و یعقوب «نکْرا» بالتثقیل و الباقون «نکْرا» بالتخفیف و هما لغتان کالعنق و العنق و الطنب و الطنب و الشغل و الشغل و الاصل التثقیل و قد مضى مثله.
آوردهاند که خضر چون انکار موسى دید بر قتل غلام دست بشانه غلام زد، شانه چپ وى بیرون آورد و گوشت از وى باز کرد، بر استخوان شانه وى نبشته بود: کافر لا یومن بالله ابدا.
«قال أ لمْ أقلْ لک إنک لنْ تسْتطیع معی صبْرا» زاد فى هذه الآیة لک لان النکیر فیه اکثر.
«قال إنْ سألْتک عنْ شیْء» یعنى سوال توبیخ و انکار، «بعْدها» اى بعد هذه المسئلة، و قیل بعد هذه المرة، و قیل بعد هذه النفس المقتولة، «فلا تصاحبْنی» بالالف مضمومة التاء قراءة الجمهور الا ما رواه ابن حسان عن یعقوب «فلا تصاحبنی» بفتح التاء و الحاء و اسکان الصاد بغیر الف، فتصاحبنى من المصاحبة و هو ان تکون من کل واحد صحبة للآخر لانه من باب المفاعلة فیکون الفعل فیه من الاثنین و تصاحبنی من الصحبة و هو مما یکون الفعل لواحد و المقصود ها هنا هو صحبة المخاطب فاضاف الصحبة الیه فقط، «قدْ بلغْت منْ لدنی عذْرا» اعذرت فیما بینى و بینک فى الفراق، قرأ نافع «منْ لدنی» بضم الدال و تخفیف النون و قرأ ابو بکر «لدنی» باسکان الدال و اشمامها الضمة و تخفیف النون، و قرأ الباقون «لدنی» مضمومة الدال مشددة النون و هو الاصل الذى ینبغى ان تکون الکلمة علیه.
و عن ابى بن کعب قال کان رسول الله (ص) اذا ذکر احدا فدعا له بدا بنفسه، فقال ذات یوم رحمة الله على و على اخى موسى لو لم یحمله الحیاء على اخذ ذمامه الا یصاحبه بعدها لراى من عجایب غیب الله و علمه شیئا کثیرا.
«فانْطلقا حتى إذا أتیا أهْل قرْیة» از آنجا رفتند بشهر انطاکیه، و گفتهاند شهر ایله و هى ابعد ارض الله من السماء، و گفتهاند شهر باجروان بزمین ارمنیة، «اسْتطْعما أهْلها» استطعمهم موسى و دخل الخضر فى الکلام للصحبة، «فأبوْا أنْ یضیفوهما» یقول ضفته اذا جئته ضیفا و اضفته اذا دعوته الى ضیافتک و کذلک ضیفته و الضیف و الضیفوفة المیل و سمى الضیف لانه عدل من منزله الى منزل غیره، «فوجدا فیها» اى فى القریة، «جدارا یرید أنْ ینْقض» لفظ الارادة ها هنا مجاز و المراد به یقرب و یکاد و هذا واسع فى العربیة یقول ترید الشمس ان تمیل، و قال الشاعر:
یرید الرمح صدر بنى براء
و یمسک عن دماء بنى عقیل
... «أنْ ینْقض» اى ینکسر، قضضت الشىء کسرته فانقض اى انکسر، و قیل ینقض یسقط و منه انقضاض الکواکب، «فأقامه» اى مسه الخضر بیده فاستوى الجدار، و قیل هدمه و جدد بناه و اعاده صحیحا. و عن النبی (ص) هدمه ثم قعد یبنیه. موسى و خضر چون بآن شهر رسیدند مهمانى خواستند و ایشان را مهمانى نکردند و طعام ندادند، مصطفى (ص) گفت لئیمان بودند قوم آن شهر که ایشان را طعام ندادند، پس خضر دیوارى دید در آن شهر طول آن صد گز و نزدیک بود که آن دیوار بیفتادى، خضر دست بوى باز نهاد و راست کرد و یا آن را بکند و باز نیکو و درست کرد، موسى گفت: «لوْ شئْت لاتخذْت علیْه أجْرا» اى لو شئت لاتخذت على اصلاحه اجرة و جعلا. و قیل قرى و ضیافة، قرأ مکى و بصرى «لتخذت» مخففة التاء مکسورة الخاء، و قرأ الباقون «لاتخذْت» مشددة التاء مفتوحة الخاء و الوجه ان اتخذ على افتعل و تخذ على فعل کلاهما واحد فى المعنى کتبع و اتبع، یقال اتخذت مالا اتخذه اتخاذا و تخذته اتخذه تخذا على فعل بکسر العین، و اظهر ابن کثیر و حفص الذال و کذلک یعقوب، هذا الحرف وحده و ادغم الباقون الذال فى التاء.
«قال هذا فراق» اى هذا وقت فراق، «بیْنی و بیْنک». و قیل هذا السوال منک بعد عهدک و شرطک سبب فراقنا و لا اصحبک بعد هذا و انما کررتین تأکیدا معناه فراق بیننا کما یقال لعن الله الغادر منى و منک اى الغادر منا، «سأنبئک» اى ساخبرک قبل ان تتفرق، «بتأْویل ما لمْ تسْتطعْ علیْه صبْرا» اى بمآل ما سألته عنه و لم تصبر علیه، خضر گفت اکنون تفسیر کنم ترا آنچ بر آن صبر نتوانستىکرد و بر من انکار کردى: اما کشتى از آن چند درویش بود یعنى ده برادر، پنج از ایشان زمن و پنج ازیشان کارگران در دریا یعنى که در دریا غواصى میکنند یا کشتى بکرا میدهند و بغله آن زندگانى میکنند، و گفتهاند که کشتى وقف بود بر ایشان، «فأردْت أنْ أعیبها» اى اجعلها ذات عیب، یقال عبته اذا جعلته ذا عیب فانت عائب و ذلک معیب، «و کان وراءهمْ» اى امامهم، «ملک» کافر اسمه جلندى، «یأْخذ کل سفینة» صالحة، «غصْبا». و قرأ عثمان «کل سفینة صالحة» قیل و امر عثمان فکتب الى بلاد المسلمین بان یکتب فى المصاحف: «صالحة» و قال قد قامت عندى البینة بها و کان ذلک فى آخر عمره فلم ینتشر. و فى الآیة دلیل على ان المسکین و ان کان یملک شیئا فلا یزول عنه اسم المسکنة اذا کانت به حاجة الى ما هو زیادة على ملکه و یجوز له اخذ الزکاة و سئل ابن عباس کیف کانوا مساکین و السفینة قد تساوى الف دینار، فقال المسافر مسکین و ان کان معه الف دینار.
«و أما الْغلام فکان أبواه موْمنیْن فخشینا» اى علمنا ان عاش ان یصیر سببا لکفر والدیه و عصیانهما الله لانهما کانا شدیدى الحب له، و معنى «یرْهقهما» یغشیهما. و قال الزجاج یحملهما على الرهق و هو الجهل.
«فأردْنا أنْ یبْدلهما ربهما» قرأ نافع و ابو عمرو «یبْدلهما» بالتشدید و کذلک فى النور: «و لیبدلنهمْ» و فى التحریم: «أنْ یبْدله» و فى القلم: «أنْ یبْدلنا» و قرأ الباقون «یبْدلهما» بالتخفیف و کذلک فى الجمیع الا ابن عامر و حمزة و الکسائى و حفص عن عاصم فانهم قرءوا فى النور وحده بالتشدید و فى الباقى بالتخفیف، و الوجه ان بدل مثل ابدل و کلاهما قد جاء فى القرآن و التبدیل فیه اکثر من الإبدال و المعنى اردنا ان یرزقهما الله ولدا یکون، «خیْرا منْه زکاة» اى اتم صلاحا و اطهر دینا، «و أقْرب رحْما» قرأ ابن عامر و یعقوب «رحْما» بضم الحاء و قرأ الباقون «رحْما» بسکون الحاء و الوجه ان رحما و رحما واحد و المضموم عینه اصل و المسکن مخفف منه و کالشغل و الشغل اى رحمة و عطفا الرحم و الرحمة و المرحمة بمعنى واحد.
و قیل هو من الرحم و القرابة اى ابر بوالدیه و اوصل للرحم.
کلبى گفت الله تعالى بجاى این پسر ایشان را دخترى داد که پیغامبرى او را بزنى کرد و هفتاد پیغامبر از فرزندان او پدید آمد، و گفتهاند چهار صد پیغامبر از نسل وى بودند، و گفتهاند این دختر یونس متى را دریافت و بسبب وى امتى عظیم بهدایت حق رسیدند و آن پسر که خضر او را بکشت کافر بود و صلاح پدر و مادر در کشتن وى بود.
قال قتادة قد فرح به ابواه حین ولد و حزنا علیه حین قتل و لو بقى کان فیه هلاکهما فلیرض امرو بقضاء الله فان قضاء الله للمومن فیما یکره خیر له من قضائه فیما یحب.
«و أما الْجدار فکان لغلامیْن یتیمیْن فی الْمدینة» خضر گفت اما آن دیوار که اصلاح آن کردم رایگان «۱» از آن دو یتیم بود در آن شهر نام ایشان اصرم و صریم، «و کان تحْته کنْز لهما» و در زیر آن گنجى نهاده ایشان را.
روى ان النبی (ص) قال: کان ذهبا و فضة، قال ابن عباس و الحسن کان لوحا من ذهب مکتوب فیه عجبا لمن یومن بالقدر کیف یحزن، و عجبا لمن یوقن بالرزق کیف یتعب، و عجبا لمن یومن بالموت کیف یفرح، و عجبا لمن یومن بالحساب کیف یغفل، و عجبا لمن یعرف الدنیا و تقلبها باهلها کیف یطمئن الیها، لا اله الا الله محمد رسول الله، و فى الشق الآخر انا الله لا اله الا انا وحدى لا شریک لى خلقت الخیر و الشر فطوبى لمن خلقته للخیر و اجریته على یدیه و الویل لمن خلقته للشر و اجریته على یدیه.
و قال بعضهم الکنز المطلق عند العرب هو المال الا ان یقید باضافة فیقال کنز علم و کنز حکمة و کنز جود، ثم قال: «و کان أبوهما صالحا» قال ابن عباس ابوهما السابع و اسمه کاشح و کان سیاحا میگوید پدر هفتمین ایشان نیک مرد بوده بصلاح، رب العزه برکت صلاح آن پدر هفتمین باین دو یتیم در رسانید و آن گنج ایشان را نگاهداشت.
و فى بعض الآثار ان الله عز و جل لیحفظ بصلاح الرجل الصالح ولده و ولد ولده و مشربته التى هو فیها و الدویرات حوله فیما یزالون فى حفظ من الله عز و جل و ستر. و عن سعید بن المسیب انه کان اذا راى ابنه قال اى بنى لازیدن صلاحى من اجلک رجاء ان احفظ فیک و یتلوا هذه الآیة. و یحکى ان بعض العلویة دخل على هارون الرشید و قد هم بقتله فلما دخل علیه اکرمه و خلى سبیله فقیل له بم دعوت حیث نجاک الله قال قلت یا من حفظ الکنز على الصبیین بصلاح ابیهما احفظنى منه بصلاح آبائى، «فأراد ربک» یا موسى «أنْ یبْلغا أشدهما» اى الحلم و وفور العقل و تدبیر المعاش، «و یسْتخْرجا کنزهما» اى و یخرجا مالهما، «رحْمة منْ ربک» قیل هو متصل باستخراج الکنز، و قیل متصل بفعله یعنى فعلت ما فعلت رحمة من ربک، «و ما فعلْته عنْ أمْری» اى عن رأیى و تدبیرى، «ذلک» اى الاجوبة الثلاثة، «تأْویل ما لمْ تسْطعْ علیْه صبْرا» حذف التاء تخفیفا و لما اراد موسى ان یفارقه قال له اوصنى فقال کن نفاعا و لا تکن ضرارا ارجع عن اللجاجة و لا تمش فى غیر حاجة و لا تضحک من غیر عجب و لا تعیرن احدا بخطیئة یا بن عمران. و روى انه لما فارق موسى الخضر رجع الى قومه و هم فى التیه.